Nieuws archief   

De bouwplannen van Nederlandse gemeenten moeten drastisch worden bijgesteld, vindt mr. dr. Leo Klinkers van het Kenniscentrum voor Bevolkingsdaling en Beleid. Bijna alle ontwikkelingsplannen van de Nederlandse gemeenten zijn volgens hem gebaseerd op groei. Dit terwijl de bevolkingsdaling in sommige streken en provincies al is begonnen.

DEN HAAG - Een Nederlandse vrouw krijgt gemiddeld 1,7 kinderen en de immigratie is de laatste jaren sterk gedaald. Of files snel tot het verleden zullen behoren is nog maar zeer de vraag, maar wel is duidelijk dat het einde van de bevolkingsgroei bijna in zicht is. Welke cijfers je er ook bij pakt: we gaan een bevolkingsdaling tegemoet. 

Tot 2034 zal de Nederlandse bevolking nog met gemiddeld 0,15 procent per jaar doorgroeien tot iets meer dan zeventien miljoen inwoners. Maar in sommige streken van het land is de bevolkingsdaling al begonnen. De provincie Limburg is de top in 2002 al gepasseerd. Sindsdien is de bevolking daar met bijna twee procent gedaald. Het past in een wereldwijde trend. Overal waar de welvaart stijgt en anticonceptiemiddelen geaccepteerd worden, daalt het geboortecijfer. De verwachting is dat de wereldbevolking vanaf 2075 gaat afnemen. 

Verzetshouding 
,,Bevolkingsdaling hoeft geen probleem te zijn.'' Mr.dr. Leo Klinkers is bestuurskundig adviseur en medeoprichter van het Kenniscentrum voor Bevolkingsdaling en Beleid (KcBB). Dit Kenniscentrum wil de 'structurele bevolkingsdaling' op de politieke agenda zetten. In 2006 schreef het centrum in opdracht van de staatssecretarissen van Verkeer en Waterstaat en VROM het rapport Structurele bevolkingsdaling, Een urgente nieuwe invalshoek voor beleidsmakers . Klinkers: ,,Bevolkingsdaling wordt pas een probleem als er politiek-bestuurlijk verkeerd op gereageerd wordt. Bij ambtenaren en bestuurders zie je bijna altijd een verzetshouding. Die komt voort uit het feit dat zij een probleem ervaren, want ze moeten hun agenda aanpassen. Hun langetermijnplanning moet worden bijgesteld. Geen enkele regio ontkomt eraan om de bouwplannen die er liggen drastisch naar beneden toe bij te stellen.'' 

Klinkers wijst op de vierhonderd ontwikkelingsplannen van de Nederlandse gemeenten. ,,Bijna allemaal zijn ze gebaseerd op groei. Het hoort ook bij de profileringsdrang van gemeenten. Gedacht wordt: groei is goed, dus groei moet! Er moet een politieke omslag gemaakt worden: van een politiek van groei naar een politiek van krimp. Dat is een omslag van denken in kwantiteit naar kwaliteit. Je moet nu al anticiperen op wat komen gaat. Nu al moeten alle financiële systemen herijkt worden.'' 

Hij denkt bijvoorbeeld aan een nieuw bekostigingssysteem voor het onderwijs. ,,Dat is dus een zaak voor het ministerie van Onderwijs. Dat moet echt radicaal anders, omdat schoolbesturen anders opgezadeld worden met gelijkblijvende kosten terwijl ze minder leerlingen, en dus minder inkomsten hebben.'' 

Grote verschillen 
Er zijn grote verschillen in bevolkingsontwikkeling tussen provincies, binnen provincies en zelfs binnen gemeenten. Nederland is verdeeld in veertig Corop-regio's. In de regio Delfzijl en omstreken is de bevolking het sterkst gedaald. Sinds 1981 is de bevolking daar met vijftien procent afgenomen. Maar de bevolkingsdaling in de provincie Groningen is nog niet structureel. 

Na Limburg zijn Zeeland en Drenthe nu waarschijnlijk de eerste twee provincies waar de daling echt gaat inzetten. In bijna de helft van alle Nederlandse gemeenten is de bevolking al aan het afnemen. De weinige groei vindt de komende jaren alleen nog plaats in de grote steden van de Randstad, met name in Amsterdam en Almere. 

Het grootse gevaar dat Klinkers ziet is dat gemeenten, regio's, provincies of landen met elkaar gaan concurreren. ,,Het gevaar is dat ze maar blijven bouwen. Veel bestuurders zien nieuwbouw als oplossing voor bevolkingsdaling. Om het probleem op te lossen worden starterswoningen gebouwd, en om meer mensen te trekken doen ze er nog een leuk museum en een subtropisch zwembad bij. Maar de mensen die er moeten wonen komen straks niet meer.'' 

Hetzelfde geldt volgens Klinkers voor bedrijfsterreinen: ,,Die worden nooit meer gevuld. We krijgen te maken met een nieuw bestuurlijk probleem waarbij het aankomt op bestuurskracht. Daar heb je uitermate intelligente bestuurders voor nodig.'' 

Om deze onafwendbare ontwikkeling aan te kunnen, is volgens de bestuurskundig adviseur een bovengemeentelijke schaal van denken nodig. ,,Gezamenlijk kan er dan nagedacht worden over wat waar nodig is. Waar willen we nog kantoren? Waar willen we nog bedrijven? Waar kunnen er scholen gesloten worden en welke voorzieningen moeten er in de kleine dorpen komen of in stand gehouden worden? Dat moet je dus op regionale schaal gaan bekijken.'' 

Spookdorpen 
Als schrikbeeld mogen mensen van hem best aan de leegstaande 'spookdorpen' in landen als Frankrijk en Spanje denken. ,,Dat moeten we in Nederland echt koste wat het kost zien te voorkomen. Als we niets doen, gaat het ook die kant op. Het is van groot belang dat kleine dorpen leefbaar blijven. De kleine kernen zijn de parels van de gemeenten.'' 

De voorzieningen in kleine dorpen in stand houden wordt de grote testcase voor de komende tien jaar in Nederland, stelt Klinkers. ,,Als de busdienst wordt opgeheven, een bankfiliaal sluit of de supermarkt vertrekt kan dat voor nog meer inwoners een reden zijn om het dorp te verlaten.'' Hij waarschuwt voor verpaupering en criminele situaties op het platteland door leegstand. ,,In de regio Maastricht, Heerlen, Aken, Luik en Hasselt zie je dat door die leegstand de prijzen van het onroerend goed dalen. En wie gaan daar in zitten? Misdadigersbenden uit Oost-Europa! Er is een hoge concentratie misdaad in dit gebied, vaak ook drugsgerelateerd. Die bendes kunnen zich via de autowegen heel gemakkelijk verplaatsen over de landsgrenzen. Dat soort processen roep je over je af als je de kleine kernen verwaarloost.'' 

Bevolkingsdaling wordt volgens hem een nieuw argument voor verdere gemeentelijke herindeling. ,,Bijna geen enkele gemeente zal in de toekomst nog kunnen groeien, anders dan door herindeling. Het is begrijpelijk dat gemeenten graag vasthouden aan de eigen autonomie. Herindeling vinden ze doorgaans vreselijk. Toch verwacht ik dat er steeds meer vrijwillige herindelingen zullen komen om de financierbaarheid van het voorzieningenniveau, met name ook in de kleine kernen, te kunnen blijven behouden. Ik verwacht dat het model waarbij Nederland wordt ingedeeld in tweehonderd grote gemeenten, het model van professor Troostwijk dat lang in de jaren zeventig opgeld deed, weer uit de kast gehaald wordt. Daar neigt het nu, als vanzelfsprekend, naartoe te gaan.'' 

Arbeidsmarkt 
De bevolkingsdaling heeft ook gevolgen voor de arbeidsmarkt. Vanaf nu gaat de potentiële beroepsbevolking, het aantal mensen tussen de vijftien en 64 jaar, dalen. En vanaf 2011 wordt een sterke daling van de potentiële beroepsbevolking verwacht. Klinkers: ,,Dan heb je hem in volle glorie! Dat is iets wat we nog nooit eerder hebben meegemaakt. En dat terwijl het aantal arbeidsplaatsen juist toeneemt. Er komt dus druk op de arbeidsmarkt te staan.'' 

Toch hoeft de welvaart volgens hem niet in gevaar te komen. ,,Welvaart ontstaat door arbeidsproductiviteit, die tot stand komt door arbeid van mensen en machines. Vanaf de indus triële revolutie in de negentiende eeuw gingen machines het werk van mensen overnemen, en ondertussen steeg de welvaart. We hebben dus innovatie nodig. Er is één mogelijk probleem: dat de bevolkingsdaling zo snel gaat dat nieuwe productietechnieken nog niet zijn uitgevonden.'' 

Hij denkt bijvoorbeeld aan onbemande kassa's waarbij de boodschappen door de klant zelf door een scanapparaat gehaald kunnen worden. ,,Dat kan voor supermarkten op het platteland de redding betekenen. Maar daar moet je dan nu al mee beginnen.'' 

Geen oplossing 
Een oplossing voor bevolkingsdaling is er volgens Klinkers niet. ,,In Rusland, Duitsland, Frankrijk en Spanje bestaan er beloningssystemen voor vrouwen die meer kinderen krijgen. Toch werkt dat nergens. Zelfs in Frankrijk, waar men al jarenlang bezig is met belonen, komt men niet verder dan 1,9 kinderen per vrouw. Voor het constant houden van de omvang van de bevolking heb je minimaal 2,1 kinderen nodig.'' 

Ook het resultaat voor de bevolkingsgroei door het aantrekken van immigranten trekt Klinkers in twijfel. ,,Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) is uitermate voorzichtig in het doen van prognoses op dit punt. Het is een heel onzekere factor. Mede door het scherp aangezette asielbeleid van de afgelopen jaren hebben we een sterke daling van de immigratie gezien. Terwijl de daling lijkt door te gaan is er nauwelijks nog een opleving van immigrantenstromen te verwachten. Want ook op andere plaatsen in de wereld ontstaan gaten in de bevolking.'' 

Klinkers is zeer kritisch over de kennismigratiepolitiek van de Europese Commissie. ,,De Europese Commissie zet vooral in op de migratie van hoogopgeleiden naar Europa. Deze kennismigranten zijn inmiddels overal nodig. Vanuit India komen nauwelijks nog kennismigranten naar de Verenigde Staten of Europa. Ze zijn daar net zo hard nodig.'' 

Bovendien zijn de procedures in de meeste Europese landen gericht op het weren van mensen. ,,Diezelfde mensen met diezelfde procedures krijgen nu opeens de opdracht: binnenhalen, welkom heten! Dat is hetzelfde als aan een cipier van een gevangenis vragen om de deuren open te zetten. Het duurt minstens tien jaar voordat deze cultuur veranderd is, en dan is het te laat. Je ziet het nu al. Sjanghai heeft de eenkindpolitiek inmiddels losgelaten. Japan zit al jaren in de min en in Australië probeert men miljoenen mensen aan te trekken. Op dit moment acht ik bevolkingspolitiek kansloos.'' 

Veere laat groeistreven los 
In Veere hebben ze het streven naar bevolkingsgroei inmiddels losgelaten. Wethouder Jan Bostelaar (PvdA): ,,We willen wel proberen om het aantal inwoners dat we nu hebben in stand te houden.'' Zijn gemeente bestaat uit dertien kleine kernen. ,,De laatste jaren hebben we te maken gehad met een vertrekoverschot. We zijn samen met de gemeenteraad aan het nadenken hoe we dit het beste kunnen gaan aanpakken. We zijn er volop mee bezig. Het is nog een open discussie.'' Hij verwacht dat in verschillende dorpen basisscholen hun deuren moeten gaan sluiten. ,,De cijfers die daarover gaan geven echt een dalende tendens aan. De komende jaren ontkomen we daar niet aan. Ik sluit zelfs niet uit dat de enige basisschool die er in sommige kernen nog is, ook zal verdwijnen.'' Hij is wel hoopvol over iets anders: ,,Veel mensen, veelal uit de Randstad, hebben in onze gemeente hun tweede huis. Je ziet dat steeds meer van deze mensen zich definitief in onze gemeente gaan vestigen. Ze hebben vaak veel te besteden. Dit helpt om de dorpsvoorzieningen op peil te houden.'' 

Andere huizen in Berkelland 
Burgemeester Hein Bloemen van de gemeente Berkelland zat op 14 januari in een panel van een symposium over bevolkingsdaling in de Achterhoek. ,,Wat ons wel duidelijk geworden is, is dat bevolkingsdaling vraagt om aanpassing op alle beleidsterreinen. Het aantal woningen dat in onze regio gebouwd moet worden behoeft geen aanpassing, maar wel het soort. We moeten vooral gaan inzetten op woningen voor starters en senioren. Maar denk ook aan de bouw van nieuwe scholen: heeft het wel zin om een nieuw schoolgebouw te realiseren als je weet dat over tien jaar het aantal leerlingen afgenomen is?'' Burgemeester Bloemen vindt het van groot belang dat dit soort zaken in regioverband wordt afgestemd. Zijn gemeente heeft een samenwerkingsverband met de gemeenten Aalten, Bronckhorst, Doetinchem, Montferland, Oost Gelre, Oude IJsselstreek en Winterswijk. Het in stand houden van de dorpsvoorzieningen is volgens Bloemen niet alleen een taak van de overheid. ,,Het heeft ook te maken met menselijk gedrag. Als de grote supermarkt in een naburige plaats goedkoper is gaan de mensen daarheen. Naar de buurtsuper gaan ze alleen voor de vergeten boodschappen.'' 

Almelo 'wel erg ambitieus' 
De gemeente Almelo is van plan om tot het jaar 2012 jaarlijks vijfhonderd woningen te bouwen. Volgens Peter Hovens van het Kenniscentrum voor Bevolkingsdaling en Beleid is dit onverstandig. ,,Op verzoek van de gemeenteraad heb ik vorig jaar een presentatie verzorgd en gewaarschuwd om met hun bouwprogramma niet te fors in te zetten.'' Gerrit van Woudenbergh, fractievoorzitter van de Almelose VVD, noemt de plannen van de gemeente ook ,,wel erg ambitieus''. 

Komende dinsdag staat het onderwerp op de agenda van de gemeenteraadsvergadering. ,,Ik maak mij zorgen over de afspraken in de regio, die lijken boterzacht.'' Hij doelt op de woningbouwplannen van buurgemeenten Wierden en Tubbergen. ,,Dat is een reactie op de bouwplannen van gemeente Almelo, concurrentie dus.'' Over de bouwambities van deze gemeenten maakt wethouder Bert Kuiper (PvdA) van de gemeente Almelo zich ook zorgen. ,,Wij houden dit nauwlettend in de gaten en zullen ook navraag doen bij de provincie. Er zijn namelijk duidelijke afspraken gemaakt met de provincie en in de regio.'' Hij denkt dat de bouwplannen van Almelo realistisch zijn. ,,Voorlopig ziet het ernaar uit dat onze gemeente blijft groeien. Per jaar kijken we ook of deze bijgesteld moeten worden. Daarbij houden we sinds dit jaar rekening met de demografische veranderingen. Conform afspraak kunnen wij de bouwopgaven van de gemeenten Hengelo en Enschede gedeeltelijk opvangen. Zij zitten inmiddels aan hun uitbreidingsgrenzen, wij niet.'' 

Verkrotting in Franekeradeel 
De gemeente Franekeradeel heeft in sommige dorpen te maken met leegstand en verkrotting. Dat zegt wethouder Lieuwe Miedema (CDA) van deze gemeente die bestaat uit zestien dorpen. Samen met de directeur van de woningbouwvereniging luidde hij hierover de noodklok. ,,Wij hebben te maken met een stagnatie van de bevolkingsgroei en in een aantal dorpen als Tzummarum, Oosterbierum en Sexbierum is er duidelijk sprake van daling.'' Enkele scholen worden met sluiting bedreigd omdat ze de ondergrens van 23 leerlingen bereiken. Miedema: ,,Als twee gezinnen besluiten te verhuizen is het al afgelopen.'' Hij vindt dat het niet meer realistisch is om van groei uit te gaan. ,,We zetten nu vooral in op leefbaarheid en kwaliteit. Mensen moeten met plezier in de dorpen kunnen wonen. Wat is daarvoor belangrijk? Een basisschool, of is een dorpshuis noodzakelijk?'' De gemeente wil graag dat meer hoogopgeleide mensen zich vestigen in de gemeente. ,,Jongeren met een studie zijn veelal vertrokken. De bevolking is daardoor laaggeschoold en heeft een inkomensachterstand. Bovendien zijn relatief weinig vrouwen aan het werk en hebben we te maken met fors alcoholgebruik onder jongeren.''